ՄՇԱԿՈՒՅԹ, ԱՐՎԵՍՏ
Տոնին ընդառաջ
ՀԱՅՈՑ ԼԵԶՈՒ
Այսօր արդեն միարժեքորեն կարող ենք պնդել, որ մ.թ.ա. առաջ հայկական լեռնաշխարհում ապրող հայկական ցեղերը խոսել և շփվել են Հայերեն նախատիպային լեզվով: Ինչպես նաև ունեցել են գաղափարանիշ–պարտկերագրեր, որոնք մեծ քանակությամբ հանդիպում են Հայաստանի լեռներում: Ժամանակակից հայկական այբուբենի ծննդյան թիվը մ.թ. 405 թվականն է: Մինչ այդ պետական կարիքներին ծառայում էին հունարենը ե արամերենը, մ.թ. 3-4-րդ դարերում դրանց ավելացան սիրիական ու պարսկական լեզուները: Այբուբենի ստեղծողը Մեսրոպ Մաշտոցն է /360-406թթ./: Միջնադարյան գրական լեզուն Հայաստանում գրաբարն էր (հին հայերեն), որը հասարակ մարդկանց համար անհասկանալի էր: 19-րդ դարում իր համար ուղի հարթեց նոր գրական լեզուն՝ աշխարհաբարը: Դրա ստեղծման գործում վճռական դերը պատկանում է մեծագույն գրող Խաչատուր Աբովյանին /1805-1848/: Նրան համարում են հայ նոր գրականության հիմնադիրը: Նա գրել է ե չափածո, արձակ, նաև ուսումնական ձեռնարկներ, հրապարակախոսական աշխատություններ: Նրա ստեղծագործության գագաթնակետը դարձավ Հայաստանի պատմության մեջ առաջին ծավալուն վեպը՝ «Վերք Հայաստանին»:
ԱՌԱՍՊԵԼՆԵՐ, ԷՊՈՍՆԵՐ
Հնագայն ժամանակներից հայ ժողովուրդը հոգատարությամբ պահպանել է բազմաթիվ զրույցներ ու առասպելներ: Դրանցում արտահայտվել ու պատկերվել է ժողովրդի հոգևոր աշխարհը /մինչ քրիստոնեական հավատալիքները և ժողովրդական սովորույթները/: Այդ ժողովրդի զարգացման դեռ առաջին փուլերում բանավոր ժողովրդական ստեղծագործությունը յուրօրինակ էր ու հարուստ նախահիմք է դարձել մշակույթի հետագա զարգացման համար /բազմաբղետ դիցաբանության երեք նմուշներ զետեղված են «Հեռավոր անցյալի մասունքներ…» խորագրով/: Հայկական առասպելներում արտացոլված է հայոց պատմությունը: Օրինակ, առասպելներ են պահպանվել հայ ժողովրդի նախահայր Հայկի մասին, Արա Գեղեցիկի և Շամիրամի, հայոց առաջին թագավոր Պարույրի մասին: Օտարերկրյա տիրապետության դեմ հայերի պայքարը գեղարվեստական արտացոլում է գտել «Սասունցի Դավիթ» վիպերգությունում, որն ստեղծվել է 1050 տարի առաջ:
ԶԱՐԴԱՔԱՆԴԱԿ
Հայ ժողովուրդն ունի իր հնամենի և հարուստ զարդաքանդակը, որի ակունքները հասնում են մինչև քարի դար: Այդ ժամանակներից են վերջերս Սյունիքում, Գեղարքունիքում և այլուր հայտնաբերված ժայռապատկերները: Հայկական զարդաքանդակի հին ու մեծարժեք հուշարձաններից են «Վիշապ» կոչված քարակոթողները՝ իրենց զարդամոտիվներով: Հեթանոսական ժամանակների զարդաքանդակների եզակի հուշարձան է Տրդատի տաճարը Գառնիում: Միջին դարերում զարդաքանդակը մեծ զարգացում է ապրել քաղաքաշինության և տաճարաշինության շնորհիվ, ստեղծվել են այնպիսի գլուխ–գործոցներ, ինչպիսիք խաչքարերն են: Ավելի լայն առումով զարդաքանդակը կարող է ընդգրկել նաև փորագրության, դրվագման և ձուլման միջոցներով ստեղծված զարդարանքի բնագավառները: Հայկական զարդարվեստում մեծ տեղ ունեն փորագրության, դրվագման և ձուլման եղանակով ստեղծված հին ու նոր զարդամոտիվները:
ԱՐԵԳԱԿՆԱՅԻՆ ԺԱՄԱՑՈՒՅՑ
Հին ու միջնադարյան Հայաստանում սովորաբար օգտագործվել են ուղղաձիգ ժամացույցներ: Դրանցից մինչև այժմ էլ պահպանվել են Զվարթնոցում, Դսեղում, Ծաղկաձորում, Դիլիջանում, Նոյեմբերյանում, Լեռնային Ղարաբաղում և այլուր գտնվող վանքերի ու տաճարների պատերին: Մատենադարանի ձեռագրերում կան արեգակնային ժամացույցների բազմաթիվ նկարագրություններ ու սխեմաներ: Հայ հեղինակներից ոմանք առաջարկել են հորիզոնական և ուղղաձիգ արեգակնային ժամացույցների կառուցման զուտ երկրաչափական մեթոդ՝ առանց եռանկյունաչափական բանաձևերից օգտվելու: Բացի նշված արեգակնային ժամացույցներից, Հայաստանում մեծ տարածում են ունեցել նաև ստվերաչափերը:
ՖԱԼՈՍԱՊԱՇՏՈՒԹՅՈՒՆ
Մ. թ. ա. II հազարամյակում են երևան եկել ֆալոս հուշակոթողները, որոնք հարատևել են մինչև մ. թ. առաջին դարերը: Պաշտամունքային բնույթի, պտղաբերության, հարություն առնելու գաղափարի հետ առնչվող այս քարակոթողները դրվում էին առավելապես նշանավոր մարդկանց դամբարանների վրա, գլխամասում: Հայաստանում մ. թ. ա. II հազարամյակի վերջերին մեծ թվով ֆալոս քարակոթողներ են հայտնաբերվել Մեծամոր, Շամիրամ, Քարաշամբ, Օշական և այլ հնավայրերում:
ՎԻՇԱՊ
Հայաստանում (Գեղամա լեռներում, Սևան լճի հյուսիս–արևելյան ափին, Արագածի լանջերին, Գառնիում, Ճորոխ գետի ավազանում և այլուր) հայտնաբերվել են Վիշապների պաշտամունքին նվիրված հնագույն բազմաթիվ քարակոթողներ (հայտնի են «Վիշապներ» անունով): Դրանք կերտվել են միակտոր քարից (ամենամեծը՝ 5,06 մ բարձրությամբ), ձկան տեսքով, վրան՝ օձ, ցուլ, խոյ, արագիլ և այլ կենդանիներ ու թռչուններ պատկերող քանդակներով, սովորաբար դրվել են աղբյուրների ակունքների, ջրանցքների, ջրամբարների, արհեստական լճերի մոտակայքում: Ենթադրվում է, որ այդ քարակոթողները եղել են երկրագործությունն ու ոռոգումը հովանավորող, ջրի պաշտամունքն անձնավորող աստվածությունների կուռքեր:
ԽԱՉՔԱՐ
Միջնադարյան հայ կերպարվեստի տեսակ, ճարտարապետական մանր կոթողային ձև, որի հիմնական բովանդակությունը կազմում է պատվանդանի վրա կանգնեցված սալաձև խաչարձանը՝ ճակատով դեպի արևմուտք ուղղված: Խաչքարը ժամանակագրական առումով հաջորդել է խաչով ավարտվող քառակող վաղ միջնադարյան կոթողներին և թևավոր խաչերին, որոնց ճնշող մեծամասնությունը ոչնչացվել է թշնամիների արշավանքների ժամանակ: Բովանդակում է քրիստոնեության հիմնական գաղափարը՝ Հիսուս Քրիստոսի փրկագործությունը: Գլխավոր տարրը խաչն է՝ իբրև Խաչեցյալի (Քրիստոսի), կենաց ծառի, խոստացված երկնային հոգևոր դրախտի ու փրկության խորհուրդ, և որպես պաշտամունքային առարկա հայերի համար փոխարինել է սրբապատկերին: IV–V դդ–ից սկսած խաչքարերը կանգնեցվել են առանձին՝ իբրև կոթող, կամ ագուցվել եկեղեցու որմի մեջ՝ որպես ճարտարապետական զարդ: Կանգնեցվել են ռազմական հաղթանակներն ու պատմական կարևոր դեպքերը հավերժացնելու, տաճարներ, եկեղեցիներ, աղբյուրներ, կամուրջներ և այլ շինարարական աշխատանքներ նշանավորելու առիթներով: Ծառայել են նաև գերեզմանոցներում որպես տապանաքարեր, հանգուցյալի հոգու փրկության համար (Նորատուսի, Սաղմոսավանքի, Հին Ջուղայի գերեզմանատների խաչքարեր):
ԳՈՏԻ
Հայաստանի մի շարք վայրերից (Լճաշեն, Հաղպատ, Սանահին) պեղումների միջոցով գտնվել են բրոնզի դարի բրոնզե լայն, մարդկանց և առասպելական կենդանիների պատկերներով, բուսական ու երկրաչափական նախշերով, որսի և այլ տեսարաններով զարդանախշված գոտիներ, որոնցից 3-19 սմ լայնությամբ թիթեղներն ամրացվել են կաշվե ամուր ժապավենի վրա: Ենթադրվում է, որ նման գոտիներն ունեցել են նաև պաշտպանական նշանակություն: Հայաստանում գոտիները պատրաստվել են բրդե և մետաքսե հյուսվածքներից, կտորից, կաշվից, կաշեգոտու կամ կտավե ժապավենի վրա արծաթի և այլ մետաղների արծնապատ, ոսկեզօծ, անգին քարերով ընդելուզված վերադիր հավելումներով: Արծաթե, ոսկեզոծ, ակնեղենով զարդարված զուգաթելի եղանակով պատրաստված գոտիները տարածված էին հիմնականում Վասպուրականում, իսկ արծաթե մեծ ճարմանդով, վերադիր ուռուցիկ բուսանախշերով կամ արծնապատ զարդանախշերով կաշվե Գոտիները՝ Սյունիքում և Արցախում: Շատ վայրերում գործածել են ձուլածո տախտակներով արծնապատ, սևադապատ կամ փորագիր նախշերով Գոտիներ: Մետաքսաթելից կանացի գոտիներ (3-4 սմ լայնությամբ, 3- 3,20 մ երկարությամբ) պատրաստվել են Բարձր Հայքում: Հյուսված են դեղին և կարմիր, եզրերը՝ նաև սպիտակ և կանաչ մետաքսաթելերով, նախշազարդված «կենաց ծառի» զանազան տարբերակներով (երբեմն 5 տարբերակ մեկ Գոտիի վրա), կենցաղային առարկաների (մկրատ, սափոր, մաքոք են), եկեղեցու, խորանի, գմբեթների պատկերներով: Բրդյա կտորից կարված լայն գոտինեի մեջ պահել են զենք, դրամ, ծխախոտի քսակ, թանաքաման–կաղամար և այլն: Գոտիները օգտագործվել է նաև որպես զարդ, համարվել քաշության, իշխանության, հասունության խորհրդանիշ: Նրա նյութը, արժեքը, չափերը և նախշերը համարվել են նյութական կարողության չափանիշ: Որպես գոտիներ ծառայում էին նաև մետաքսի կտորից կամ բրդի թելից հյուսած լայն ու շուրշ 3-4 մ երկարությամբ, միագույն կամ նախշազարդ շալերը, որոնք ըստ լայնքի մի քանի տակ ծալում և փաթաթում էին գոտկատեղում: Թագավորներն ու այլ բարձրաստիճան անձինք կրել են շքեղակերտ, ադամանդակուռ գոտիներ: Ժողովրդի մեջ ունևորները գոտիները կապել են հատկապես հանդիսավոր օրերին: Գոտիներին վերագրվել են մոգական հատկություններ, այն օգտագործվել է իբրև չարախափան հուռութ, բարենպաստ թալիսման:
ԳՈՐԳ
Համաշխարհային գորգագործության մեջ առաջնակարգ տեղերից մեկը պատկանում է հայկական գորգին, որի պատառիկներ հայտնաբերվել են Արթիկի դամբարանաբլուրում (մ. թ. ա II հազարամյակ), Կարմիր բլուրում (մ. թ. ա. VII դ.), Անիում ( X դ.) և այլուր: Նախկինում գորգը հայերենում անվանվել է կապերտ (կարպետ), որը մուտք է գործել նաև եվրոպական ժողովուրդների լեզվապաշարի մեջ: Հայկական գորգերի մասին հիացական տողեր են թողել արաբ, աշխարհագիր–ճանապարհորղները (VIII – XIV դդ. Սա’ ալիբի, Ալ Ֆարաջի, Ալ Իսֆահանի, Ալ Մաս’ ուդի, Ալ Իսթախրի և ուրիշներ), ինչպես նաև վենետիկցի ճանապարհորդ Մարկո Պոլոն (XIII դ.): Միջնադարում հայկական գորգը պալատների գարդ էր, ավարի ու հարստության չափանիշ: Հայկական գորգագործությունը աշխարհագրական մեծ տարածք ուներ: Կարևորագույն կենտրոններ են եղել Ախալցխան, Ակնը , Այնթապը, Բաբերդը, Գանձակը , Գորիսը , Դիլիջանը, Երզնկան, Երևանը, Էջմիածինը, Թոքատը, Իգդիրը, Խարբերդը, Խնձորեսկը, Կարինը, Կարսը, Կոնիան, Հադրութը, Ղազախը, Մարաշը, Մոկսը, Մուշը, Նախիջևանը, Նոր Ջուղան, Շամախին, Շոռոթը, Շուշին, Պարտավը, Սիսիանը, Վանը, Ուրֆան: Յուրաքանչյուր գավառ ունեցել է սեփական զեղագիտական սկզբունքներ, որոնք բխել են տեղի ազգագրական պահանջներից: Հայկական գորգը մեծ համարում ուներ միջազգային շուկայում, որը պայմանավորված էր նաև բրդի, ինչպես և բուսական, կենդանական ու հանքային ներկանյութերի (որդան կարմիր, տորոն, քրիզակոլ, սիլիկոն, կալաքար, սանդարակ, զանազան բույսեր) ընտիր տեսակների օզտագործմամբ: Հարդարանքի, գեղարվեստական ձևավորման զարդանախշերի անսահմանափակ հորինվածքների տարբերակների հիման վրա հնարավոր է որոշակի դասակարգել հայկական գորգերը: Ամենահին գորգերից են վիշապագորգերը:
Վիշապագորգը հայկական գորգ է, որի շեղացանց հորինվածքում, բուսական ու կենդանական զարդանախշերի տարբեր զուգորդումներում կարևորված է վիշապի վերացարկված, ոճավորված կերպարը (այստեղից էլ՝ անունը): Վիշապագորգի դաշտում, երկայնակի կենտրոնական առանցքով դասավորված են բազմազան հորինվածքներով շքեղ վարդյակներ: Վիշապները տեղադրված են այդ առանցքին զուգահեռ 2 շարքում, յուրաքանչյուրում՝ 2-4 հատ: Նրանց մոտ պատկերված են կենաց ծառեր: Վիշապների՝ գրաֆիկորեն ընդգծված մարմիններին կան շեղանկյուն կետեր: Վիշապագորգերին բնորոշ են նաև մեծ չափերը (մոտ 3մ x 7մ), երիզող մեկ զարդագոտին, տիրապետող չորս գույները՝ կարմիր, կապույտ, շագանակագույն, փղոսկրագույն: Հիմնագույնը գերազանցապես վառ կարմիրն է՝ ստացված որդան կարմրից, որի արտադրության հիմնական վայրը եղել է Արարատյան դաշտը, ենթադրվում է, որ այն եղել է նաև Վիշապագորգերի հնագույն նմուշների ծագման ու արտադրության կենտրոնը մինչև XVII դ., որից հետո անհետացել: Վիշապագորգերը համարվում են ոչ միայն հայկական, այլև ողջ գորգագործության ամենահին խումբը: Դասական վիշապագորգերի ընտիր օրինակներ պահպանվել են Բեռլինի պետական, Լոնդոնի Վիկտորիայի և Ալբերտի, Վիեննայի Դեկորատիվ արվեստի, Էստերգոմի Քրիստոնեական, Ստամբուլի Թուրքական և իսլամական արվեստի, Բուդապեշտի Դեկորատիվ արվեստի, Նյու Յորքի Մետրոպոլիտեն, Վաշինգտոնի Տեքստիլի և աշխարհի այլ քաղաքների թանգարաններում:
Հայկական գորգագործությունն անկում ապրեց XIX դ. վերջին և XX դ. սկզբին, Օսմանյան Թուրքիայում իրականացված հայկական կոտորածների ու գաղթերի հետևանքով, վերածնվեց Սովետական Հայաստանո ւմ (կառավարական առաջին որոշումներից էին նաև գորգագործության առընչվող հարցերը):
ՈՐՄՆԱՆԿԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ
Հայաստանում մեզ հայտնի ամենահին որմնանկարչության օրինակները պատկանում են ուրարտական դարաշրջանին: Դրանք մասնավորապես Էրեբունիի պալատի (մ. թ. ա. VII դ.) որմնանկարներն են, ուր պատկերված են աստվածների երթը, որսի և այլ տեսարաններ, լայնորեն օգտագործված են եզրազարդեր: Իրենց մոտիվներով, ոճով և կատարման տեխնիկայով դրանք առնչություններ ունեն Հին Արևելքի նույն ժամանակաշրջանի որմնանկարչության հետ: Որմնանկարների բազմաթիվ բեկորներ են հայտնաբերվել հելլենիստական շրջանի Արտաշատում: Սակայն որմնանկարչությունն առավել զարգացում է ապրել միջին դարերի Հայաստանում: Չնայած որմնանկարչությունը մանրանկարչության նման մեծ տարածում չի ունեցել, այնուամենայնիվ պահպանված օրինակների անկրկնելիությունն ու գեղարվեստական կատարելությունը փաստում են միջնադարյան Հայաստանում որմնանկարների արվեստի զարգացման բարձր մակարդակը: Սկսած IV դարից հայկական եկեղեցիները հարդարվել են որմնանկարներով: Հայկական որմնանկարչության պատկերագրական և գեղարվեստական բնորոշ առանձնահատկությունները կազմավորվել են VII դ.: Նույն ժամանակաշրջանում էլ մշակվել է հայկական որմնանկարչության ինքնատիպ տեխնիկան (հղկված քարի վրա նրբաշերտ հիմնաներկով), որի շնորհիվ որմնանկարները պահպանվել են դարեր շարունակ: Հայկական որմնանկարչության զարգացումը սերտորեն կապված է եղել պատմաքաղաքական ընդհանուր իրադրության հետ. վերելքի շրջանները համընկել են երկրի համեմատաբար բարեկեցիկ ժամանակներին (VII դ .՝ Արուճ, Թալին, Լմբատ, Կոշ, X դ .՝ Տաթև, Աղթամար, Հաղպատի աբսիդի նախնական շերտը, XIII դ .՝ Քոբայր, Տիգրան Հոնենց, Բախտադեկի, Դադի վանք, Ախթալայի աբսիդը և այլն): Եկեղեցիները հարդարող մեզ հայտնի հայկական որմնանկարչության բոլոր օրինակները կրոնական բովանդակություն ունեն, իսկ աշխարհիկ բնույթինը, որոնցով, ըստ գրավոր աղբյուրների, ծածկվել են պալատների պատերը, մեզ չեն հասել: Որմնանկարչությունն Հայաստանում շարունակվել է կիրառվել նաև ուշ շրջանում (XVII- XIX դդ.): Նշանակալից է եղել Հովնաթանյան ընտանիքի դերը, որի նշանավոր վարպետները նկարազարդել են Էջմիածնի տաճարը և մի շարք այլ եկեղեցիներ: Որմնանկարչությունը լայն տարածում է ունեցել Նոր Ջուղայում. հարդարվել են ինչպես եկեղեցիները, այնպես էլ մասնավոր տները:
ՄԱՆՐԱՆԿԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ
Հայկական մանրանկարչությունն աչքի է ընկնում ոճերի ե դպրոցների բազմազանությամբ: Ամենից շատ պատկերազարդվել են Ավետարանները, ապա՝ Աստվածաշունչները և ծիսական–կրոնական մյուս ժողովածու–մատյանները: Մեզ հասած աոաջին մանրանկարները VI-VII դդ. նմուշներ են (Էջմիածնի Ավետարան): Դրանցում պերսոնաժների տիպերը, գեղանկարչությունը են հիշեցնում են Լմբատի, Արուճի VII դ. որմնանկարները: («Մլքե թագուհու Ավետարան», «Կարսի Ավետարանը», «Տրապիզոնի Ավետարանը» մեզ են հասել Բագրատունիների և Արծրունիների թագավորությունների շրջանից: Այս ձեռագրերում կան հայկական մանրանկարչության հետագա զարգացման հիմնական գծերը, ա. սյունազարդ խորաններ, բ. ոսկետառ անվանաթերթեր՝ գլխազարդերով և տիտղոսազարդերով, գ. տերունական նկարներ (Քրիստոսի կյանքի այն դեպքերը, որոնք նշված են եկեղեցական տոներում), դ. տեքստի հետ դրվող մանրանկարներ: Սրանցում առկա է նաև բյուզանդական և արևելա–քրիստոնեակսւն արվեստների օրգանական համադրումը («Մլքե թագուհու Ավետարանեի խորանների կամարադաշտերում, եգիպտական մոտիվներ, ավետարանիչների և տերունական նկարների ճարտարապետկան դեկորում՝ հելլենիստական արվեստի տարրեր):
Արևելաքրիստոնեական Մանրանկարչությանը առնչվող 1038թ–ի (Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ. Մատենադարան, ձեռ. N: 6201) և Փոքր Հայքի ավետարանների մեծադիր մանրանկարները, պահպանելով ոճական և պատկերագրական հնավանդ կանոններ, պարունակում են նորույթներ, որոնք դրվել են հայկական հետագա ողջ պատկերագրության հիմքում (օրինակ, մերկ Քրիստոսի պատկերումը խաչի վրա): Այդ խմբի ձեռագրերի ոճի գծազարդապատկերային զարգացումը ակնբախ է Վասպուրականի մանրանկարչության դպրոցում:
XI դ. 2-րդ կեսի մի խումբ ձեռագրեր «Մողնու Ավետարան»-ի գլխավորությամբ կազմել են Անիի դպրոցը, որի ոճական ձևերում նմանություններ են նկատվում ուշ–կարոլինգյան և նախագոթական Մանրանկարչության հետ, որ ցույց է տալիս վերջինների արլևելյան ակունքները: Այդ խմբի մանրանկարներն աչքի են ընկնում մոնումենտալ–որմնանկարային ոճով: XII դ. մեզ հասած ձեռագրերում զարգացվել են X—XI դդ. մանրանկարչության ավանդույթները, օժտվել ողբերգական–հուզական շեշտերով, կրկին մեծ տեղ է տրվել բուսական և կենդանական մոտիվներին: XIII դ. 1-ին կեսին, մինչև մոնղոլական արշավանքները, մանրանակարչությունը նոր ծաղկում է ապրել Մեծ Հայքում («Հաղպատի Ավետարան», «Թարգմանչաց Ավետարան»):
Մանրանկարչությունն աննախադեպ նոր որակ է ստացել Կիլիկյան Հայաստանում: Ինչպես վանքերում, այնպես էլ արքունիքում հավաքվել են ընտիր ձեռագրեր, հոգևորականներից բացի ձեռագրեր են պատվիրել թագավորական տան անդամներն ու ավագանին: Թուլացել է մատյանների ծիսական–եկեղեցական նշանակությունը, դրանք հաճախ պատվիրվել են անձնական օգտագործման նպատակով՝ ավագանու նրբացած ճաշակը և կրոնական զգացումները բավարարելու համար: Փոքրացել են մատյանների չափերը, մանրանկարիչների հայացքն ավելի է ուղղվել դեպի իրականությունը և հարևան երկրների (Բյուզանդիա և եվրոպական երկրներ) մշակույթը: Հանդես են եկել նշանավոր մանրանկարիչներ Գրիգոր Մլիճեցին, Թորոս Ռոսլինը, Սարգիս Պիծակը և ուրիշներ, ստեղծվել են նրրաոճ արքունական ձեռագրեր («Հեթում Բ թագավորի ճաշոց», «Կեռան թագուհու Ավետարան»):
Համեմատաբար կայուն քաղաքական վիճակը Մեծ Հայքի որոշ շրջաններում նպաստել է մանրանկարչության զարգացմանը: Եթե Գլաձորի մանրանկարչության դպրոցի ներկայացուցիչները (Մոմիկ, Թորոս Տարոնացի, Ավագ) աչքի են ընկնում շեշտված անհատականություններով, ապա Վասպուրականի ծաղկողները (Սիմեոն Արճիշեցի, Զաքարիա Աղթամարցի, Ռստակես, Կիրակոս Աղրակեցի և ուրիշներ) հետևել են ավելի միասնական գեղանկարչական ավանդույթների:
Մանրանկարչության նշանավոր կենտրոն էր նաև Տաթևի մանրանկարչության դպրոցը՝ Գրիգոր Տաթևացու գլխավորությամբ, որից հետո հայկական Մանրանկարչությունը շարունակվել է գաղթավայրերում՝ Ղրիմում, Նոր Զաղայում, Կոստանդնուպոլսում և այլուր: XVII-XVIII դդ. գրքի հայկական Մանրանկարչությունն աստիճանաբար իր տեղը զիջել է գրքի պատկերազարդման տպագրական արվեստին:
ԳԵՂԱՆԿԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ
Հայկական գեղանկարչությունը հանդես է եկել միջին դարերում, որմնանկարների և խճանկարների ձևով: Եկեղեցական նկարազարդումների պահպանված մնացորդները ակնառու վկայում են գեղանկարիչների բարձր վարպետության մասին: Օրինակ, Աղթամարի տաճարի կոմպոզիցիաները դրսևորում են վիթխարի վեհակերտություն, շարժընթաց և կենսունակություն, գունային հակադրությունների, տեսակների ազատ օգտագործում: Հետաքրքիր են Բախտագեդի և Օձունի /1215թ./ եկեղեցիների գեղագույն որմնանկարները Աստվածաշնչյան թեմաներով: Դասական գեղանկարչությունն սկսել է զարգանալ 19-րդ դարի կեսերից: Բնապատկերային ժանրի նախահայրն է համարվում Գևորգ Բաշինջաղյանը /1857-1925/. նկարիչներ Հակոբ Հովնաթանյանի/1806-1881/ և Ստրեփան Ներսիսյանի /1820-1884/ ստեղծագործություններում սկսում է ծաղկում ապրել դիմանկարային ժանրը: Պատմական թեման մարմնավորվում էր՝ Վարդգես Սուրենյանցի / 1860-1921/ գործերում: Աչքի էին ընկնում ծովանկարիչ Էմանվել Մահտեսյանը /1857-1908/ ե կենցաղագիր Հարություն Շամշինյանը/1856-1914/: Հայկական գեղանկարչության գանձարանը մեծապես հարստացրել է Հովհաննես Այվազովսկին /1817-1900 թթ./: Կարևոր է նշել, որ նա ոչ միայն հռչակավոր երգիչն էր ծովի, այլև զարգացնում էր հայկական թեմաները, օրինակ, «Սեանա լիճը», «Արարատ», «1895 թ. հայերի կոտորածը Տրապիզոնում» և այլ նկարներ: 20-րդ դարի սկզբներին իրենց տաղանդով աչքի ընկան Ստեփան Աղաջանյանը /1863-1940 թթ./, Փանոս Թերլեմեզյանը /1868-1941 թթ./, Եղիշե Թադևոսյանը /1870-1936 թթ./, Մարտիրոս Սարյանը:
ՈՍԿԵՐՉՈՒԹՅՈՒՆ
Հայ ժողովրդի կիրառական արվեստում առանձնահատուկ տեղ ունի ոսկերչությունը, որի ակունքները թաղված են խոր հնադարում: Դեռևս մ.թ. առաջ, երկրորդ հազարամյակի սկզբին Հայկական լեռնաշխարհի բնիկները ծանոթ են եղել մետաղին, այդ թվում ոսկու և արծաթի մշակման և օգտագործման հետ: Հայաստանը եղել է ոսկերչական արհեստի կենտրոններից մեկը, ուր ոսկերչությունն այնքան է զարգացել, որ նույնիսկ աոանձին քաղաքներում ոսկերիչ արհեստավորները մասնագիտացել են հատուկ ճյուղերում: Օրինակ՝ Շենգավիթի (Երևան) պեղումներից հայտնաբերվել են մ.թ.ա. երրորդ հազարամյակին պատկանող ոսկյա զարդարանքներ՝ մեդալիոն, մատանի և պարուրաձև ոսկյա առարկաներ: Սևանա լճի ափին, Լոռիի լեռնային շրջաններում, Արագածի փեշերին, Սիսիյանի շրջանի բնակիչները զբաղվել են մետաղամշակությամբ: Հիմնական մետաղը բրոնզն էր, որից նրանք պատրաստում էին գործիքներ, զենքեր և զարդեր: Սակայն նրանք մշակել են նաև ոսկու և արծաթի հանքեր և ունեցել են բարձրարվեստ ոսկերչություն: Հնադարյան արվեստում մեծ տարածում են ունեցել երկրաչափական ն բուսական զարդանախշերը: Հայկական ոսկերչական արվեստը խիստ ինքնուրույն է: Դրա վկայությունն է Արմավիրում հայտնաբերված մի հազվագյուտ վզնոց (մ.թ.ա VII— V դդ.), որի զարդարվեստը կատարված է բացառիկ վարպետությամբ: Հայակական հելենիզմի և միջնադարի ոսկերչական դպրոցը շարունակելով այս արվեստի ալվագույն ավանդույները մեզ է ժառանգել այս դարաշրջանի ոսկերչական առարկաների լավագույն օրինակները, որոնք պահվում են ՀՊԹ–ում: Ուշ միջնադարում և մեր օրերում ոսկերչության գլուխգործոցները հիմնականում կապված են կրոնածիսական երևույթների հետ:
ԱԿՆԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆ
Հայաստանում դեռևս մ.թ.ա. III հազարամյակում կիսաթանկագին քարերից (սարդիոն, լեռնային բյուրեղաքար, ագատ, սուտակ և այլն) պատրաստում էին ուլունքներ (Շենգավիթի հնավայր): Թանկագին քարերով իրերի զարդարումը՝ ընդելուզումը, հայտնի էր մ.թ.ա. II հազարամյակից (ավելի ուշ շրջանի լավագույն օրինակներից են Տիգրան Բ–ի և Սրտավազդ Բ–ի դրամների վրա պատկերված թագերը): Հայկական ակնագործության բազմաթիվ նմուշներ գտնվել են Լճաշենի, Արմավիրի, Գառնիի, Դվինի պեղումներից: Ակնագործության մասին հիշատակում են մի շարք պատմիչներ, մասնավորապես՝ Ագաթանգեղոսը, Անանիա Շիրակացին, Ուխտանեսը: Եկեղեցական և կենցաղային բազմաթիվ իրեր (խաչեր, բուրվառներ, անոթներ և այլն) զարդարում էին թանկագին քարերով: Հայ թագավորը իշխաններին և պալատական ծառայողներին թանկագին քարերից կազմված պատիվ (գլխակապ) էր շնորհում (հայտնի է Բագարատ թագադիր ասպետի երեք շարք ադամանդներից կազմված պատիվը): Հայ ալքիմիական աշխատություններում նշված է արհեստական եղանակով թանկագին քարերի ստացման և մշակման կերպերի մասին: Նույնը հիշատակում է նաև ուշ միջնադարի պատմիչ Առաքել Դավրիժեցին: Հայ ֆեոդալները և բարձրաստիճան հոգևորականներն օգտագործում էին ակնակուռ կնիք–մատaնիներ (գտնվել են Դվինի պեղումներից, որոնց մի մասը վերաբերում է հին շրջանին): XVII—XIX դդ. առանձնապես աչքի են ընկել Նոր Ջուղայի ակնագործները, որոնց աշխատանքի նմուշներից է ռուսաց Ալեքսեյ Միխայլովիչ ցարին 1660-ին ընծայած «Ալմաստե գահը» (Մոսկվա, Զինապալատ): XIX —XX դդ. Հայաստանում հայտնի էին Վանի, Կ. Պոլսի, Կարսի, Ալեքսանդրապոլի (Գյումրի), Շուշիի և այլ քաղաքների տնայնագործ վարպետ ակնագործները: Ժամանակակից հայ վարպետները, օգտագործելով անցյալի հարուստ ավանդույթները, ստեղծում են գեղարվեստական արժեք ունեցող ինքնատիպ զարդեր:
ԳՐՔԻ ՏՊԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ
1512 թվականին առաջին գիրքը տպագրել է վաճառական և լուսավորիչ Հակոբ Մեղապարտը Վենետիկում: 16-17-րդ դարերում հայ գրքերի տպագրության կենտրոններ հայտնվեցին Իտալիայում, Հոլանդիայում, Ավստրո–Հունգարիայում, Իրանում, իսկ 18-րդ դարում՝ Օսմանյան կայսրությունում, Հնդկաստանում, Ռուսաստանում: Ռուսաստանում /Պետերբուրգ/ առաջին հայ տպարանի հիմնադիրը ռուսական հպատակություն ընդունած, հնդկաստանցի հայ Գրիգոր Խալդարյանն էր: 1781-1789 թթ. նա հայերեն լեզվով հրատարակեց 12 գիրք:
ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
Հայաստանում գեղարվեստական գրականությունն իր ծաղկումն է ապրել 10-րդ դարում: Գրիգոր Նարեկացու /950-1003թթ./ «Մատյան Ողբերգության»-ը Հայ բանահյուսության և աստվածաբանության գլուխգործոցներից է: Միջնադարի աչքի ընկնող հեղինակներն էին Ներսես Շնորհալին /1102- 1172թթ./, Մխիթար Գոշը /1133-1213թթ./, Կոստանդին Երզնկացին /13-րդ դար/, Ֆրիկը /13-րդ դար/, Հովհաննես Թլկուրանցին /14-րդ դ./, Մկրտիչ Նաղաշը 14-րդ դ./, Գրիգոր Ադթամարցին /16-րդ դ./ ե Նահապետ Քուչակը /16-րդ դ./: Նրանց հիասքանչ ստեղծագործություններ չեն կորցրել իրենց հմայքը դարերի րնթացքում:
Հայ նոր գրականության առավել կարկառուն ներկայացուցիչն էր բանաստեղծ Միքայել Նալբանղյանը /1829-1866թթ./, բանաստեղծներ Ղեվոնդ Ալիշանը /1820-1901/, Ռաֆայել Պատկանյանը /1830-1892/, Սմբատ Շահազիզը /1840-1907/, Պետրոս Դուրյանը /1852- 1872/, Հովհաննես Հովհաննիսյանը /1864-1929/, Հովհաննես Թումանյանը /1869-1923/, Ալեքսանդր Ծատուրյանը 1865-1917/ և արևմտահայ քնարերգու Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանը /1828-1868/: Արձակագիրների մեջ լայն հռչակ էին վայելում Րաֆֆին /Հակոբ Մելիք–Հակոբյան/ /1835-1888/, Պերճ Պռոշյանը/1832- 1907/, Մուրացանը /Գրիգոր Տեր–Հովհաննիսյան/ /1854-1908/, Շիրվանզադեն /Ալեքսանդր Մովսիսյան/ /1858-1935/, Հակոբ Պարոնյանը 1842-1891/, Արփիար Արփիարյանը 1851-1908/, Վրդանես Փափազյանը/1866-1920/: Սփյուռքահայ գրողներից համաշխարհային գրականության մեջ իրենց ուրույն տեղն ունեն Վիլյամ Սարոյանն ու Անրի Թրուայան:
ԹԱՏԵՐԱԿԱՆ ԱՐՎԵՍՏ
Հույն դերասանները հանդես էին գալիս Հայաստանի առաջին թատրոնում, որն ստեղծել էր Տիգրան Բ Մեծ թագավորը /մ.թ.ա. 95-56թթ./, և նրա որդու՝ Արտավազդ Բ թագավորի /մ.թ.ա. 55-34թթ/ թատրոնում, որն էլ, իրավամբ, համարվում է Հայաստանի առաջին թատերագիրը: Պահպանվել են նույնիսկ այսպիսի վկայություններ, հույն դերասաններից մեկին անվանում էին Յասոն, և նա մ.թ.ա. 53 թվականին Արտաշատ մայրաքաղաքում կատարել է Եվրիպիդեսի «Բաքոսուհիներ» ողբերգության գլխավոր դերը: 19-րդ դարի կեսերին ստեղծվում են մշտական պրոֆեսիոնալ խմբեր: Համբավ էին վայելում պատմական դրամաների և կենցաղային կատակերգությունների ժանրերը, բեմադրվում էին նաև համաշխարհային դասականների գլուխգործոց ները: Ձևավորվեց տաղանդավոր դերասանների մի ամբողջ սերունդ՝ Մ.Ամերիկյան, Գ. Չմշկյան, Ա. Հրաչյա: Մեծագույն հռչակ ձեռք բերեց Պետրոս Ադամյանը /1849-1891/: Նա ելույթ էր ունենում Թուրքիայում, Կովկասում, Պետերբուրգում և Կիևում: Մեծ համբավ էին վայելում դրամատուրգ Գաբրիել Սունդուկյանը /1825-1912/, դերասան Հովհաննես Աբելյանը /1865-1936/, դերասանուհի Սիրանույշը /1857-1932/:
ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆ
Հայ ժողովրդի երաժշտությունը նրա բազմահարուստ ֆոլկլորի մի նշանակալից բաժինն է. խորապես ավանդական է, ունի ազգային յուրահատուկ հնչեղություն, առանձնանում է նուրբ կերտվածքով, մինչև այժմ էլ մեծ տեղ է գրավում ժողովրդի կյանքում: Հազարամյակների հասնող նրա հնությունը հաստատում են ժայռապատկերներն ու հնագիտական գտածոները, հնագույն պատմագրական աշխատություններն ու միջնադարյան մանրանկարները և բուն երգերը, որոնք մեր օրերն են հասցրել նույնիսկ հեթանոսական մշակույթի տարրեր: Այդ արվեստը բազմաճյուղ է (գյուղական, քաղաքային, գուսանական, աշուղական, հոգեոր, ժողովրդական ևն), բազմաժանր, ունի արտահայտչամիջոցների հարուստ զինանոց, որի օգնությամբ բարձրարվեստ մեղեդիներում և նախասիրած բանաստեղծական կերպարներում մարմնավորել է ժողովրդի «վիշտն առանց հուսահատության, խանդն առանց մոլագարության և հիացմունքն առանց անզսպության» (Վ. Բրյուսովը հայ երաժշտության մասին): Մեծ է եղել ժողովրդական երաժշտության տեղն ու դերը ժողովուրդների կենցաղում և պրոֆեսիոնալ երաժշտական արվեստի ստեղծման ու զարգացման բնագավառում:
Մինչև 19-րդ դարը հայկական երաժշտությունը զարգանում էր ժողովրդական երգասացության և եկեղեցական խմբերգային ժանրի շրջանակներում: Հայկական նոր երաժշտության զարգացման գործում մեծ դեր կատարեց կոմպոզիտոր Տիգրան Չուխաջյանը /1837-1898թթ./՝ հայկական առաջին օպերայի՝ «Արշակ 2-րդ»-ի /1868թ./, օպերետների /հատկապես հայտնի է «Լեբլեբիջի»-ն/, ռոմանսների, դաշնամուրի և նվագախմբի համար գրված բազմաթիվ ստեղծագործությունների հեղինակը: Ականավոր կոմպոզիտորներ էին Մակար Եկմալյանը /1856-1905 թթ./, Քրիստափոր Կարա–Մուրզան /1853- 1902թթ./, Ալեքսանդր Սպենդիարյանը /1871-1928 թթ./, Արմեն Տիգրանյանը /1879-1950թթ./: Երաժշտության զարգացման գործում մեծ ավանդ ունի վարպետ Կոմիտսաը /1869-1935/: Նա ստեղծեց կոմպոզիտորների ազգային դպրոցը և հայկական երաժշտությունը հանեց համաշխարհային բեմահարթակ:
ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՐ
Հայկական պարն ունի դարավոր ավանդույթներ: Հազարամյակների ընթացքում կազմավորվել է հավատալիքների, ծիսակատարությունների, պաշտամունքների և տոնակատարությունների մի ամբողջություն, որը բխելով ժողովրդի կենցաղից, կրոնական համակարգի առանձնահատկություններից, ճշգրիտ բնութագրել է ազգային հոգեբանությունը, փիլիսոփայությունը, զգացմունքային աշխարհը, որի հիմքի վրա էլ ստեղծվել է հայ ժողովրդի ոչ նյութական մշակույթը, մասնավորապես՝ պարարվեստը:
- Հայ մշակույթում առանձնանում են՝
լարախաղացների պարերը, որոնք առանձնակի տեղ են զբաղեցրել ծիսակատարությունների և տոնական հանդիսությունների ժամանակ. - հարսանյաց պարերը, սգո կամ թաղման պարերը.
- ռազմական պարերը, որի ընթացքում ցուցադրվում էին զենքի տարբեր տեսակների գործելաձևերը, մարտի տեսարանները, նաև պարտության ողբը և հաղթանակի բերկրանքը.
Պարերը պարզ են, ունեն վիպապատմողական, մասսայական բնույթ: Պարային նույն քայլի բազմաթիվ կրկնությունները ենթարկվում են որոշակի օրինաչափության, երբեմն էլ ստանում հնարամիտ հանկարծաբանության բնույթ: Ընդհանուր առմամբ հավասարապես բնորոշ են և՛ քնարական նազանքի, և՛ առնական եռանդի դրսևորումը: Մասսայական պարերը հիմնականում պահպանվել են գյուղական վայրերում, իսկ քաղաքներում, բացի որոշակի ծիսական պարերից, իշխել են քնարական, կատակային և այլ մենապարն ու զուգապարը: Մենապարերը կատարվում են բոլոր ժողգործիքների նվագակցությամբ, շուրջպարերը՝ հատկապես պարկապզուկի կամ զուռնաների ու դհոլի նվագակցությամբ, կամ պարողների երգեցողությամբ: Բացի հարսանիքներից ու այլ ծեսերի կամ տոնախմբությունների հետ կապված առիթներից, կազմակերպվել են հատկապես երիտասարդության պարային հավաքներ, որ տեղի են ունեցել Հայաստանի շատ շրջաններում գոյություն ունեցած հատուկ պարտներում կամ խաղտներում: Հայերի հնամենի և ամենասիրած պարերից են «Քոչարին», «Բերդը», «Յարուխշտան» և այլն:
ԿԱՐՊԵՏ
Դարերի խորքից մեզ հասած հայ ժողովրդի ավանդական արվեստների մեջ իր հատուկ տեղն ունի կարպետագործությունը։ Ինչպես ցույց են տալիս փաստերը, ուրարտական աշխարհում մետաղամշակման, քանդակա֊գործության ու խեցեգործության հետ զարգացել է նաև ոստայնանկությունը։ Ուրարտական գործվածքային արտադրանքը սերտ կապեր է ունեցել ասորա֊բաբելական արվեստի, ասեղնագործության հետ, սակայն զարգացել է ինքնուրույն և ունի այնպիսի ոճ, որը չի կարելի շփոթել այլ ժողովուրդների ստեղծագործության հետ։ Օտար և հայկական աղբյուրները որքան էլ սակավ, այնուամենայնիվ վկայում են, որ կարպետագործությունը Հայաստանում հնուց ի վեր եղել է գեղեցիկ ու թանկարժեք զարդարանքի բնագավառ:
ՏԱՐԱԶ
Հայաստանի տարածքում հնում գործածված տարազների վերաբերյալ պատկերացում ենք կազմում պեղումների նյութերի, արվեստի հնագույն հուշարձանների վրա պահպանված պատկերների, գրավոր աղբյուրների հիման վրա: Մ. թ. ա. IX-VI դդ. հուշարձաններում (որմնանկարներ, արձաններ, բարձրաքանդակներ, կնիքներ, սաղավարտներ, վահաններ) պահպանվել են բնակչության զանազան շերտերի (բարձր խավ, զինվորականներ, քրմեր, հասարակ ժողովուրդ) տարազների պատկերներ: Մ. թ. ա. VI-V դդ. Աքիմենյան արքաների փորագրած բարձրաքանդակներում (Բագհաստանա, Պերսեպոլիս) հայերը պատկերված են իրենց բնորոշ տարազով: Հերոդոտոսը, խոսելով Աքեմենյանների բանակում կռվող ազգային զորագնդերի հանդերձանքի մասին, հաղորդում է, որ հայերը (հավանաբար Փոքր Հայքի) տարազով նմանվել են դրացի Փռյուգացիներին: Ստրաբոնի տեղեկության համաձայն՝ մարերն ու հայերը հագել են խույր, ապարոշ, գդակ, թեզանիքավոր պարեգոտ ու վարտիք:
Արտաշեսյանների թագավորության ժամանակ (մ. թ. ա. II-I դդ.) հայերի տարազների վերաբերյալ մասնակի աղբյուր են դրամները: Հետագա դարերում հայկական տարազներ (հատկապես վերնախավերի միջավայրում) որոշ չափով կրել է պարսկական, հռոմեական և բյուզանդական տարազների ազդեցությունը: Վաղ և զարգացած միջնադարում հայերի (հատկապես արքունի և իշխանական տների ներկայացուցիչների) կրած տարազների մասին կարևոր տեղեկություններ են պահպանվել հայ և օտար մի շարք պատմիչների երկերում, որմնանկարներում, քանդակներում, մանրանկարներում: Բագրատունիների թագավորության ժամանակ (IX-XI դդ.) հայ վերնախավերի շրջանակներում նկատելի է ինչպես արաբական, այնպես էլ բյուզանդական տարազների ազդեցությունը: Կիլիկյան Հայաստանում խաչակրաց արշավանքների ժամանակ (XII-XIII դդ.) հայկական տարազները ենթարկվել է եվրոպական մի շարք երկրներում գործածվող տարազների փոխազդեցությանը: Ուշ միջնադարում հայկական ավանդական տարազները մասամբ ենթարկվել է թուրքական, թաթարական և քրդական նվաճողների տարազների ազդեցությանը, իսկ մի շարք նահանգներում ու գավառներում պահպանվել մինչև XIX դ. վերջը և XX դ. սկիզբը:
Արևելյան Հայաստանի մի շարք շջաններում (Սյունիք, Արցախ) պակաս խաթարմամբ պահպանվել են հայ կանանց ավանդական տարազները, իսկ տղամարդկանց միջավայրում գերիշխող է դարձել այսպես կոչված՝ «կովկասյանը»: Ախալքալաքի ու Ախալցխայի հայերը, որոնք հիմնականում գաղթել են Կարինից, երկար ժամանակ պահպանել են Կարինի տարազները: Օտար փոխառությունների դեպքում հայերը վերամշակել և ստեղծագործաբար են օգտագործել ներմուծվող այս կամ այն հագուստը կամ դրա առանձին տարրը, ստեղծել հագուստի նոր տարբերակ՝ հավատարիմ մնալով դարերով մշակված ազգային ավանդույթներին: XIX դ. վերջից հայկական տարազներն աստիճանաբար սկսել են տեղի տալ եվրոպական զգեստներին և դուրս մղվել առօրյա գործածությունից:
ԺԱՅՌԱՊԱՏԿԵՐՆԵՐ
Հայաստանի տարածքում հայտնաբերվել են նախնադարյան արվեստի թեմատիկ բազմազանությամբ աչքի զարնող մեծաթիվ հուշարձաններ, որոնք ստուգախոս սկզբնաղբյուր են հնագույն ցեղերի պատմությունը, հոգևոր և նյութական մշակույթը ուսումնասիրելու համար: Հնագույն քարայրային գեղանկարչության՝ մ.թ.ա. XIII—XII հազարամյակների ստեղծագործություններ են հայտնաբերվել (1980-ին) Խոսրովի արգելանոցում: Բաց երկնքի տակ, վիթխարի վեմերի, ժայռերի վրա փորագրված նեոլիթ–էնեոլիթյան (մ.թ.ա. VI—IV հազարամյակներ) և բրոնզեդարյան (մ.թ.ա. III—II հազարամյակներ) բազմաթիվ ժայռապատկերներ են գտնվել Հայկական Տավրոսի, Արագածի լանջերին, Սյունյաց և Գեղամա լեռներում (ծովի մակերևույթից 2000— 3200 մ բարձրության վրա): Հայաստանում ժայռարվեստի ամենախոշոր «պատկերասրահները» գտնվում են Սյունիքի Ուղտասար և Գեղամա լեռների Պայտասար հնավայրերում: Պատկերների խմբերը սփռված են դժվարամատչելի տեղերում: Սյունիքում այդ հուշարձանները սփռված են Սիսիանի շրջանի Ուղտասարի, Վարդենիսի լեռնաշղթայի ստորոտների, Եղեգիս, Արփա, Որոտան գետերի ակունքներին մոտակա լեռնապարերի լանջերին: Միայն Ուղտասար հնավայրում հայտնի են ավելի քան 2 հզ. նկարազարդ քարեր, որոնցից յուրաքանչյուրի վրա փորված են մեկից հիսուն պատկերներ: Հայաստանի հնագույն ցեղերի գոյության այդ վկայա–վեմերը տևական ժամանակ ծածկված են ձյան ստվար շերտով և ուսումնասիրության համար մատչելի են միայն ամռանը: Պատկերները քարով փորվել են ժայռի հորիզոնական կամ ուղղահայաց մակերեսի վրա և հիմնականում գծային ու ծավալային են: Ժայռարվեստի հուշարձաններում վերարտադրված են Հայաստանի ֆաունայի ողջ հարստությունը՝ վայրի և ընտելացված կենդանիների՝ բեզոարյան այծի, մուֆլոնի, վիթի, եղջերուի, ցուլի, ձիու, վարազի, շան, գայլի, հովազի, արջի, առյուծի, թռչունների պատկերները: Շատ են նետ ու աղեղով, վահանով, նիզակով զինված որսորդների, որսորդական օղապարանների, թակարդի, որսորդական այլ հարմարանքների, ժամանակի փոխադրամիջոցների՝ ծածկասայլերի, երկանիվ և քառանիվ սայլերի, երկրագործական գործիքներից՝ արորների պատկերները: Արտակարգ շատ են տիեզերական պատկերացումների հետ առնչվող պաշտամունքային բնույթի քանդակները: Նախնադարյան նկարիչը պատկերներ դրոշմելիս ցուցադրել է կենդանիների շարժումները, բնավորությունը որսալու և արտահայտելու մեծ կարողություն: Հաճախ այծի մարմինը պատկերված է իրար միացված եռանկյունիների ձևով: Ուշագրավ են այծի եղջյուրներն ու պոչը մի կամարով արված պատկերները, որոնք նկարչի ոճական հնարամտության դրսևորումներ են: Նախնադարյան նկարչի կոմպոզիցիոն մտածողության մասին են վկայում քարե «կտավներում» պատկերների հատակագծի որոշակի հղացումը, առարկաների տեղաբաշխումը, պատկերների կենտրոնում հիմնական սյուժեի առանձնացումը և դասավորությունը: Հայաստանի ժայռարվեստի ստեղծագործությունների առանցքը արտադրական կենցաղի, պաշտամունքի, մասնավորապես պտղաբերության, կախարդանքի, հմայական արարողությունների արտահայտություն հանդիսացող տեսարաններն են: Հորինվածքներում հաճախ են հանդիպում ծիսական պարի (զուգապար, խմբապար), մարդու և գիշատչի մենամարտի և այլ հետաքրքիր տեսաբաններ:
